Ten krótki rys historyczny rozpoczynam od przywołania Apostoła Pawła, autora cytowanych wyżej słów, ponieważ często w przeszłości a nieraz jeszcze i dzisiaj ewangelicy, w tym także luteranie, byli i są postrzegani jako obcy w naszym kraju.I mam tu przede wszystkim na uwadze naszych rodzimych, polskich ewangelików. Bo przecież polski protestantyzm ma piękną i bogatą historię. To on zaowocował Złotym Wiekiem, także w dziejach naszego narodu. A tak pisze o początkach polskiego ewangelicyzmu w Kalendarzu Ewangelickim z 1929 roku Paweł Hulka-Laskowski: „Od wieku siedemnastego ustaliła się w Polsce tradycja katolicka, według której Polak to koniecznie katolik, zaś ewangelicyzm to coś obcego Polsce, co przyszło jakoby z zewnątrz, ze świata obcego i o czym się nie mówi. Oczywiście wszystkie takie i tym podobne argumenty są z gruntu błędne, fałszywe, rozmyślnie omijający rzeczywistość. Zapoczątkował wielką reformację Luter, to prawda, ale każdy światły człowiek wie aż nadto dobrze, że ideowo został on wyprzedzony przez Polaka, Jana Ostroroga, który w swym nieśmiertelnym, a w Polsce do dzisiaj niedocenionym memoriale – o naprawie Rzeczypospolitej , p.t. Monumentum… pro Reipublicae ordinatione , datowanym na 1455-1459 rok, wypowiada się niemniej energicznie od Lutra przeciwko nadużyciom, jakich dopuszczano się przed reformacją wobec ludów chrześcijańskich ze strony wszechwładnego kleru. Gdyby decydowała wyłącznie chronologia, a nie inne czynniki, to można by powiedzieć, że reformacja przyszła nie z Niemiec do Polski, ale przeciwnie, z Polski poszła do Niemiec. Faktem niezmiennym pozostanie memoriał Ostroroga, wyprzedzający dzieło Lutra o kilkadziesiąt lat. Gdyby zaś kierować się faktem przyjścia reformacji z zewnątrz to trzeba by sobie powiedzieć, że również z zewnątrz przyszedł katolicyzm rzymski, który w ciągu paru wieków nie zdołał poczynić w Polsce takich postępów, jakie poczynił ewangelicyzm w ciągu pierwszych kilkunastu lat reformacji.” Za pioniera polskiej Reformacji uznaje się także Ks. Jakuba z Iłży oraz innych duchownych, zaliczanych do grona pierwszych przywódców polskiej reformacji: Abrahama Kulwiecia, Andrzeja Samuela, Szymona Zacjusza, Jana z Koźmina, Wawrzyńca Discordia, Feliksa Crucigera. Należy tutaj jeszcze przypomnieć, że idee koniecznej odnowy Kościoła Chrystusowego w duchu ewangelii trafiały na rodzimy grunt do Polski także za pośrednictwem synów polskiej szlachty, gdy ci powracali do kraju ze studiów na uniwersytetach w zachodniej Europie. A pierwszymi, którzy je tu na wielkopolskiej ziemi szerzyli, byli polscy duchowni Kościoła rzymskokatolickiego. Wystarczy dla przykładu wskazać na wymienionego już wyżej Księdza Andrzeja Samuela, który pod koniec 1540 roku, dzięki poparciu Biskupa S. Branickiego, jako duchowny rzym. kat. , objął urząd kaznodziei w rzym. kat. kościele Marii Magdaleny w Poznaniu.
Rodziny ewangelickie
Ks. Karol Kotula tak pisze o roli rodziny w dziejach wielkopolskiego ewangelicyzmu: „Jest wielka moc w rodzinie. Jak pojedynczy ludzie różnią się od siebie, tak że niema dwóch na świecie zupełnie do siebie podobnych, tak i rodziny różnią się miedzy sobą i w każdej inny panuje duch, inna atmosfera. I choć poszczególni członkowie rodziny mają swoje indywidualne cechy charakteru, to jednak jest w nich coś wspólnego, co ich wszystkich łączy. A im silniejszy jest duch rodzinny w rodzinie, tam większe podobieństwo poszczególnych jej członków miedzy sobą. Te wspólne cechy rodzinne, te rodzinne ideały, dążności i umiłowania przenoszą się z pokolenia w pokolenie. I w tym jest wielkie społeczne znaczenie rodziny. Dzieło oparte na rodzinach jest silniejsze i trwalsze, niż gdy jest oparte na jednostkach.” ( w: Poseł Ewangelicki, rocznik XVIII, nr. 29, s. 1, wyd. Cieszyn 1927 r. ) Reformacja miała w Wielkopolsce znanych i cenionych w naszym kraju mecenasów. Należeli do nich następujący magnaci luterańscy: Górkowie – najpotężniejsza rodzina magnacka w Wielkopolsce wieku XVI – ego, Ostrorogowie, w wśród nich : Stanisław Ostroróg – dziedzic Grodziska Wlkp., oraz Potuliccy, Latalscy Stanisław Latalski, Tomoiccy: Jan Tomicki, Zborowscy: Jan Zborowski. Leszczyńscy, Zbąscy . I z bardziej znanych rodzin szlacheckich: Bnińskich, Bojanowskich, Bronikowskich, Górskich z Miłosławia, Orzelskich, Ossowskich . Luteranizm stał się w Wielkopolsce przede wszystkim wyznaniem Polaków, zarówno mieszczan i szlachty, jak również najzamożniejszych i największych rodzin magnackich. Największe zasługi mają na tym terenie tacy działacze reformacyjni jak: Jan Seklucjan, Eustachy Trepka ( Nekanda -Trepka, herbu Topór),Mikołaj Gliczner i jego brat Erazm, oraz Samuel Dambrowski. Równolegle luteranizm rozwijał się w Wielkopolsce także wśród ludności pochodzącej z innych narodów, w tym narodu niemieckiego. Do naszego kraju przybywali bowiem z powodu prześladowań we własnej ojczyźnie ewangelicy z Niderlandów, z Francji, z Włoch, z Czech i z tych księstw niemieckich gdzie obowiązującą była religia rzymskokatolicka, bo władca był tego wyznania a decydowała zasada : „kogo panowanie, tego wyznanie” ( łac. cuius regio eius religio ). Poddani mieli do wyboru: albo dostosują się do postawy religijnej władcy, albo opuszczą kraj i znajdą sobie nową ojczyznę. Był to niełatwy okres próby wiary.
Początki ewangelicyzmu w Wielkopolsce.
Kościół Ewangelicko – Augsburski w naszym kraju, w tym i w Wielkopolsce istnieje od XVI wieku. Jolanta Dworzaczkowa w przyczynku : „Luteranizm w Wielkopolsce i jego społeczno-narodowe aspekty” zamieszczonym w Roczniku Lubuskim, tom 14, rok 1986, s. 80 tak pisze: ” Z braku źródeł nie da się ustalić dokładnej listy zborów (…..) . Prawdopodobnie w XVI wieku działało około 40 zborów polskich, przy czym największe zgrupowanie istniało w dawnym powiecie kościańskim, a główny ośrodek stanowił Grodzisk, gdzie w latach 1569 – 1589 przebywał superintendent, Erazm Gliczner, (…), działała szkoła i drukarnia”. W Poznaniu pierwsze nabożeństwa ewangelickie odbywały się w budynku wagi miejskiej na Starym Rynku. Później w kaplicy pałacowej Górków, – tam, gdzie dzisiaj mieści się Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, t.j. przy ul. Wodnej 27. W dobie kontrreformacji polski zbór ewangelicki musiał przenieść swoją siedzibę do Swarzędza, pod Poznaniem. Od samego początku do 1617 roku centrum polskiego luteranizmu znajduje się w tym regionie. To właśnie tutaj nad Wartą, a konkretnie w Poznaniu od roku 1555, odbywały się pierwsze Synody tegoż Kościoła, na których uchwalano jego zręby organizacyjne i przyjmowano pierwsze porządki liturgiczne obowiązujące cały Kościół w ówczesnej Polsce. Już na pierwszym z tych synodów przyjęto Konfesję Augsburską jako wyznanie wiary polskich ewangelików – luteran. Ostatni, przed rozbiorami polski, synod wielkopolskich luteran odbył się w r. 1790 we Wschowej. Tutaj ukazały się także pierwsze wydania pism reformatora Ks. M.Lutra, przetłumaczone na język polski i rozpowszechniane później w całym kraju. A drukowano je także w pierwszej drukarni ewangelickiej w Poznaniu. Kolejnymi takim ważnymi ośrodkami były : Leszno, Wschowa, Grodzisk Wlkp, Bojanowo. W Lesznie natomiast oprócz luteran prężnie rozwijał się inny Kościół doby Reformacji, a mianowicie Kościół Ewangelicko – Reformowany ( Jednota Braci Czeskich i działalność Jana Amosa Komeńskiego).
Kontrreformacja i germanizacja.
Od czasu sprowadzenia do Polski zakonu Jezuitów (1564) rozpoczęły się także prześladowanie ewangelików w Wielkopolsce. Po 1616 roku miały miejsce pożary świątyń i szkół ewangelickich w Poznaniu, a także niszczenie cmentarzy. W wyniku tych i wielu jeszcze innych działań kontrreformacyjnych stopniowo zmniejszała się liczba polskich ewangelików. Na tym jednak nie koniec. Jak wiadomo, w okresie rozbiorów w Wielkopolsce nastąpił silny wpływy germanizacji. Doszło do tego, że pod koniec XVIII wieku na całym jej obszarze ostał się z dawnych czasów tylko jeden luterski kościół w którym odprawiano nabożeństwa w języku polskim. Działo się to w Unrugowie k/ Wschowy. Nowe zbory luterskie, prawie wyłącznie polskie, powstały natomiast w Ostrowie ( w 1778 r.),w Odolanowie ( w 1780 r.), w Kępnie ( w 1799 r.), w Ostrzeszowie ( w 1806 r.) Pod koniec XIX wieku w południowo wschodniej części Poznańskiego istniało jeszcze 16 polskich ewangelickich szkół. Według statystyk niemieckich z 1910 roku polska ludność ewangelicka na tych terenach liczyła 8759 osób, nie licząc osób dwujęzycznych t,j. władających polskim i niemieckim językiem. Do utrzymania wyznania ewangelickiego i polskości tych parafii dopomogły w sposób znaczący: Biblia , Kancjonały ( śpiewniki kościelne ) i Postylle (zbiory kazań) w polskiej szacie językowej. Autorami tych ostatnich byli: Ks. Dr M. Luter, Ks. Samuel Dambrowski ( ostatni proboszcz poznańskiej parafii w okresie Reformacji ), Mikołaj Rej, Grzegorz z Żarnowca , Adam Gdacjusz, – znany polski kaznodzieja w Kluczborku, Krzysztof Celestyn Mrągowiusz – ewangelicki kaznodzieja przy kościele św. Anny w Gdańsku ( napisał także : „Rocznik Kazań Chrześcijańskich…” oraz „Zbiór kazań podwóynych na niedziele i Święta…” , i inni. Nabożeństwa od początku istnienia Kościoła Ewangelickiego w całej Europie były odprawiane w języku ojczystym. W polskim Kościele Ewangelickim po polsku. Tym samym Reformacja w znaczącym stopniu przyczyniła się do rozwoju także naszego ojczystego języka.
opracował: ks. Tadeusz Raszyk